محمدجواد آذری جهرمی؛ ششمین وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات

سال ۹۶ محمدجواد آذری جهرمی در حالی به عنوان وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به مجلس معرفی شد که حدود یک سال قبل‌تر به عنوان معاون وزیر و مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت منصوب شده بود. جهرمی در حالی وارد وزارت ارتباطات شد که این وزارتخانه به واسطه افزایش تعداد کاربران اینترنت، از وزارتخانه‌ای حاشیه‌ای تبدیل به محلی برای نزاع موافقان و مخالفان دسترسی آزاد به اطلاعات تبدیل شده بود. در همان حال قدرت‌گیری سریع کسب‌وکارهای نوپای این صنعت از یک‌سو جریان نقدینگی را به این حوزه سرازیر کرده بود و در عین حال نگرانی‌های مختلفی را در سطح حاکمیت و کسب‌وکارهای قدیمی ایجاد کرده بود و جهرمی از همان آغاز نشان داد چهره‌ای جنگجو و طرفدار استارت‌آپ‌ها است؛ حتی اگر همیشه پیروز میدان نباشد.

رشد سریع در جوانی

مردم و رسانه‌های عمومی زمانی نام محمدجواد آذری جهرمی را شنیدند که او به عنوان وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات از سوی حسن روحانی به مجلس معرفی شد؛ اما رسانه‌های تخصصی چند سال پیشتر او را می‌شناختند. درباره سابقه کاری جهرمی، اخبار و شایعات متعددی منتشر شده است که برخی از آنها تکذیب شده‌اند. آنچه می‌تواند قابل اتکا باشد این است که او در سال ۸۴ و پس از اخذ مدرک لیسانس مهندسی برق با سمت کارشناس بخش فنی وارد وزارت اطلاعات شده است. طبیعی است که نمی‌توان درباره عملکرد او در آن سال‌ها اطلاعات چندانی به دست آورد؛ اما می‌دانیم در همان دوران ابوالحسن فیروزآبادی معاون فناوری وزارت اطلاعات بوده است. این آشنایی احتمالی در آینده کاری جهرمی تاثیر مهمی داشت.

در سال ۸۸ و زمانی که فیروزآبادی از معاونت وزارت اطلاعات کنار رفت، جهرمی نیز به عنوان مدیرکل امنیت سیستم‌های ارتباطی سازمان تنظیم مقرات و ارتباطات منصوب شد. از جزییات عملکرد او در این سمت نیز اطلاعاتی در دسترس نیست.

به دنبال روی کار آمدن حسن روحانی در سال ۹۲، تغییرات در بخش‌های مختلف دولت کلید خورد و تعداد زیادی از نیروهای ارشد و میانی وزارت اطلاعات در سال‌های گذشته، در سمت‌های کلیدی مشغول به کار شدند. حضور ابوالحسن فیروزآبادی در وزارت کار یکی از این انتصاب‌ها بود و به دنبال آن، جهرمی در سال ۹۳ به عنوان عضو هیات مدیره شرکت رایتل منصوب شد. تمامی سهام رایتل متعلق به شستا (شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی) است.

در همان سال جهرمی عضو هیات مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت نیز شد تا پله‌های ترقی را سریع‌تر طی کند.

ورود به کابینه

اردیبهشت ۹۵ و زمانی که محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت یازدهم، جهرمی به عنوان مدیرعامل و رئیس هیات مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت منصوب کرد، نام این جوان در رسانه‌های حوزه ICT مورد توجه قرار گرفت. با این وجود تا سال ۹۶ جهرمی تنها یک مصاحبه مفصل با رسانه‌ها انجام داد؛ اما انگار در تابستان ۹۶ همه چیز تغییر کرد. او ابتدا به اینستاگرام رفت و چند روز بعد اکانت توییتر خود را ساخت و اواخر تیرماه با حضور در تلویزیون و شرکت در مناظره با عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در آن زمان، نام خود را به عنوان یک مقام مخالف فیلترینگ مطرح کرد.

همان روزها بود که گمانه‌زنی‌ها درباره وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت دوازدهم شدت یافته بود و در حالی که نام ابوالحسن فیروزآبادی بلندتر از دیگران شنیده می‌شد و حتی روحانی از او برنامه نیز خواسته بود؛ اما ناگهان نام محمدجواد آذری جهرمی به عنوان وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به مجلس اعلام شد. آنچه در آن روزها گذشته است، سال‌ها بعد عمومی خواهد شد؛ اما هرچه بود، جهرمی به مجلس رفت و در حالی که سخن‌های زیادی درباره سابقه امنیتی او گفته می‌شد، در نهایت مجلس دهم با ۱۵۲ رای به او اعتماد کرد.

سال اول: تعرف

«وزیر جوان» لقبی بود که در سال‌های گذشته با محمدجواد آذری جهرمی همراه شده است. جوان‌ترین عضو دولتی که به پیری شهرت دارد و به وزارت رسیدن یک جوان ۳۵ ساله، آنقدر عجیب بود که جهرمی را از همان ابتدا به چهره‌ای خاص در کابینه دوم روحانی تبدیل کند و جهرمی خود نیز از این موضوع به شدت استقبال کرد. او در این ۴ سال رفتاری متفاوت از نرم‌های دیپلماتیک سیاسیون ایرانی به نمایش گذاشت. از عکس گرفتن با شلوار جین تا توییت کلمات و جملاتی که به ادبیات نوجوان‌ها نزدیک است، همه باعث شدند او در میان مردم عادی به چهره‌ای محبوب تبدیل شود. او خود متعقد بود قرار نیست جوان‌ها مثل پیرمردها رفتار کنند.

جهرمی در حاشیه اولین جلسه هیات دولت وعده داد مدل جدیدی برای محاسبه اینترنت کاربران تعریف کند و حدود یک ماه بعد این کار را انجام داد. این کار شاید مهم‌ترین دستاورد جهرمی در سال اول وزارتش بود.

در روز معارفه او در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهوری با اشاره به حاشیه‌هایی که برای جهرمی در مجلس و رسانه‌ها ایجاد شده بود گفت: «این اطمینان را می‌دهم کسانی که درباره آذر جهرمی ابهام داشتند و مطلب به حق و ناحقی علیه او گفتند روزی مجبور می‌شوند از او حلالیت بطلبند.» اما جهرمی خود تجریح داد دیگر به این موضوع نپردازد و در عوض وعده داد تا پایان دوران وزارتش، ۲۰ هزار شرکت کسب‌وکار نوپا، ۱۰۰۰ شرکت متوسط، ۱۰۰ شرکت بزرگ و ۵ شرکت بین‌المللی ایجاد کند. در پایان ۴ سال این وعده را نه می‌توان محقق شده دانست و نه کاملا شکست خورده. تحریم‌ها و افزایش ناگهانی قیمت دلار دو دلیلی بودند که مانع تحقق وعده‌های جهرمی در این زمینه شدند.

اما سال اول دولت و جهرمی، با سادگی و آسایش به پایان نرسید. در دی ماه ۹۶ موج اعتراضات اقتصادی بلند شد؛ آن هم به فاصله چند روز پس از آنکه روحانی وعده داده بود دست وزیر ارتباطاتش روی دکمه فیلترینگ نمی‌رود. تلگرام و اینستاگرام در میانه اعتراض‌ها فیلتر شدند. چند روز بعد از فروکش کردن اعتراضات سراسری، این دو پلتفرم با دستور مستقیم رئیس جمهوری دوباره در دسترس قرار گرفتند و جهرمی نیز اعلام کرد نقشی در این مسدودسازی نداشته؛ اما به سختی توانست از ترکش‌های این تصمیم، جان سالم به در ببرد.

در همان روزها بود که اعلام شد تصمیم گرفته شده است شکایت‌های نهادهای دولتی از استارت‌آپ‌ها پیش ارسال به دستگاه قضایی، ابتدا در کارگروهی در دولت مطرح شوند تا بدین ترتیب از سیل مسدود شدن کسب‌وکارها جلوگیری شود. این تصمیم که اجرای کامل آن مدتی طول کشید، سایه ترس را از سر استارت‌آپ‌ها دور کرد؛ اما در نهایت با رای دیوان عدالت اداری، ملغی شد.

از دیگر اتفاقات سال اول وزارت جهرمی، اجرای طرح رجیستری گوشی تلفن همراه بود که گرچه مسئولیت اصلی آن با وزارت صمت و گمرک بود؛ اما وزارت ارتباطات نیز با آن همراهی کرد و در نهایت منجر به افزایش قیمت گوشی در بازار شد.

سال دوم: تلگرام و VAS

تلگرام گرچه از مهلکه دی ۹۶ بیرون آمد؛ اما در نهایت تا اردیبهشت ۹۷ بیشتر دوام نیاورد و سرانجام با حکم قضایی فیلتر شد؛ اما این اولین ضربه سال ۹۷ نبود.

در فرودین ماه و پس از جهش ناگهانی قیمت ارز، دولت تصمیم گرفت دلار یارانه‌ای به بازار تزریق کند. ارز ۴۲۰۰ تومانی که به «دلار جهانگیری» مشهور شد، بازار گوشی‌های تلفن همراه را به هم ریخت و واکنش جهرمی به اعتراضات، حضور در بازار و انتشار فهرست شرکت‌های دریافت کننده ارز دولتی بود. این انتشار که با واکنش منفی بانک مرکزی و وزارت صمت روبرو شد در نهایت به دستگیری برخی واردکنندگان و دادگاهی شدن آنها انجامید؛ اما تاثیری بر قیمت گوشی‌ها نگذاشت.

ضربه دلار به بازار ICT‌ کشور منحصر به گوشی نبود و این صنعت تا پایان دولت دوزادهم نتوانست زیر بار مشکلات ارزی، کمر راست کند؛ اما جهرمی در نیمه دوم سال خود را از جنجال ارزی رها کرد و به موضوع پرحاشیه خدمات ارزش افزوده تلفن همراه (VAS) پرداخت. جنگ با کلاهبرداری VAS تا روزهای پایانی سال ۹۷ ادامه یافت و در نهایت او موفق شد هم آن روند را مسدود کند و هم جولان صداوسیما در استفاده از ستاره مربع‌های فسادزا را متوقف کند. هرچند این اقدام با واکنش مثبت کاربران روبرو شد؛ اما ناخرسندی کسانی که از VAS سودهای میلیاردی می‌بردند را به دنبال داشت.

سال سوم: سیل عظیم

سال ۹۸ با سیل آغاز شد و با کرونا به پایان رسید و در این میان، سخت‌ترین روزها برای مردم ایران رقم خورد.

برقراری ارتباط مجدد در ۲۵ استان سیل‌زده در فرودین ۹۸ موضوعی بود که رمق اپراتورهای ثابت و همراه را گرفت و هزینه زیادی روی دست آنها گذاشت؛ اما هرطور بود، مشکلات حل شدند.

جهرمی در نیمه اول سال، روزهای خوبی را پشت سر گذاشت. طرح نوآفرین را به تصویب هیات دولت رساند و اجلاس ایران هوشمند را با حضور مهمانان خارجی و رئیس جهموری ایران برگزار کرد؛ اما در نیمه دوم سال، ناگهان ورق برگشت. افزایش ناگهانی قیمت بنزین با واکنش منفی و شدید مردم روبرو شد و در ادامه راه، اینترنت کل مردم ایران قطع شد. قطعی دسترسی مردم به اینترنت گرچه به دستور شورای امنیت کشور انجام شده بود؛ اما سیل اعتراض‌ها را متوجه جهرمی و وزارتخانه او کرد.

زمانی که اینترنت مجددا وصل شد، دیگر هیچ‌چیز به حالت قبل باز نگشت. جهرمی، وزارت ارتباطات و حتی کل دولت تا پایان دوران کاری خود نتوانستند از زیر بار اتفاقات آبان ۹۸ بیرون بیایند. جهرمی تلاش کرد با اعلام آمارهای اقتصادی، زیان قطعی اینترنت را به مدیران ارشد کشور گوشزد کند؛ اما مشخص نیست این کار تاثیری داشته است یا نه. همچنین او بارها و بارها اعلام کرد نقشی در قطعی اینترنت نداشته است؛ اما هرگز به جایگاه گذشته در نگاه کاربران بازنگشت.

روزهای بد سال ۹۸ حتی پس از آبان نیز ادامه پیدا کردند. ترور سردار قاسم سلیمانی در عراق و پس از آن شلیک به هواپیمای مسافربری اوکراینی که برای ۳ روز مخفی نگه داشته شد، باز هم اعتراضاتی را به دنبال داشت که با کندی و قطعی منطقه‌ای اینترنت موبایل، همراه بود و پس از تمامی این اتفاقات، کرونا از راه رسید. دانش‌آموزان و دانشجویان و بخش بزرگی از کسب‌وکارها، دورکار شدند و این موضوع فشار زیای به شبکه اینترنت کشور وارد کرد که به سختی مدیریت شد.

سال چهارم: دعوای تعرفه و 5G

سال ۹۹ در حالی آغاز شد که فشار کرونا همچنان ادامه داشت. در ماه‌های بعد اختلاف نظر جهرمی با اپراتورهای همراه بر سر قیمت بسته‌های اینترنتی خبرساز شد و پس از آن نیز تغییر در ترکیب مدیریتی شرکت مخابرات ایران، باز موضوع قدیمی تعرفه خدمات ارتباطات ثابت را به روز میز آورد. در نیمه دوم سال خبر شکایت از جهرمی به خاطر فیلتر نکردن اینستاگرام، جنجالی شد؛ اما در نهایت، اسفند ۹۹ برای ارتباطات کشور، روزهای خوبی داشت.

ورود 5G به ایران که در مرداد ۹۹ آغاز شده بود در ماه‌های پایانی جدی‌تر شد و اپراتورها تا آخرین روزهای اسفند ماه سرگرم رونمایی از سایت‌های نسل ۵ خود در شهرهای مختلف بودند. هرچند وعده‌های جهرمی در این زمینه نیز به صورت کامل محقق نشدند؛ اما شکستن سد 5G در کشور را می‌توان به نام او نوشت و این دستاورد مهمی به شمار می‌رود.

در سراشیبی

حتی قوی‌ترین و بی‌دردسرترین دولت‌ها در ماه‌های پایانی خود، اقتدارشان را از دست می‌دهند و دولت دوازدهم نیز از این قاعده مستثنی نبود.

آذری جهرمی در ماه‌های پایانی وزارت خود، همچنان در سر خط خبرها ماند؛ اما نه خبرهای ICT. زمانی که به نظر می‌رسید کل دولت، خسته از فشارهای ۴ ساله به امید مرداد ماه و پایان کار است، جهرمی ترجیح داد بیشتر به کری‌خوانی با هواداران تیم‌های فوتبال بپردازد. در این میان شایعات و گمانه‌زنی‌هایی که درباره حضور او در انتخابات ریاست جمهوری شنیده می‌شد نیز به حقیقت نپیوست تا جوان اول دولت دوازدهم با کارنامه و سرنوشتی متفاوت از همه وزاری پیشین به کار خود پایان دهد.

محمدجواد آذری جهرمی در حالی دفتر وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات را به وزیرارتباطات و فناوری اطلاعات دولت سیزدهم تحویل می‌دهد که تاکنون درباره آینده کاری خود سخنی نگفته است. او نه مانند معتمدی و سلیمانی به دانشگاه می‌رود و نه مانند تقی‌پور، نامی و واعظی جایگاهی از پیش تعیین‌شده در بدنه اجرایی کشور دارد. باید دید او در آستانه ۴۰ سالگی با تجربه حضور در عالی‌ترین مقام وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، چه راهی برای آینده کاری و سیاسی خود انتخاب خواهد کرد.

در این نوشته به صورت اختصار کارنامه کاری محمدجواد آذری جهرمی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بررسی شد. برای آشنایی بیشتر با عملکرد او پرونده‌های ویژه پیوست در شماره‌های ۷۱ و ۹۲ را مطالعه کنید.