مرکز پژوهش‌های مجلس: تعداد شرکت‌های نوپای دانش‌بنیان کاهش یافته است

به گزارش پیوست، مرکز پژوهش‌های مجلس در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه، گزارشی از ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی اختراعات و نوآوری‌ها منتشر کرده است. در این گزارش مهم‌ترین چالش دانش‌بنیان‌ها کاهش نرخ تأسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی عنوان شده است.

یافته‌های این گزارش از روند ۱۰ ساله فعالیت‌ شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد این شرکت‌ها طی ۱۰ سال از ۵۵ شرکت به ۷ هزار شرکت رسیده‌اند اما زیست‌بوم نوآوری کشور به شکل فزاینده‌ای به شرکت‌های تولیدی نوع ۲ تعلق دارد به شکلی که ۵۶ درصد از کل فضا در اختیار این شرکت‌ها قرار دارد.

شرکت دانش بنیان تولیدی نوع ۲ یا دانش بنیان صنعتی به شرکت‌هایی گفته می‌شود که بیشتر از سه سال از عمرشان می‌گذرد. در ارزیابی این شرکت‌ها علاوه‌بر مسائل فنی، مسائل مالی شرکت نیز بررسی می‌شود و باید حداقل ۱۰ درصد از فروش آخرین اظهار نامه مالیاتی شرکت مورد نظر از محصول دانش بنیان شرکت حاصل شود.

به طور کلی، این گزارش شرکت‌های دانش‌بنیان را در چهار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات( ۲۳ درصد)، برق و الکترونیک (۲۲ درصد)، ماشــین‌آلات و تجهیزات پیشرفته (۲۲ درصد) و صنایع شــیمیایی (۱۴ درصد) تقسیم‌بندی کرده است.

حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات با ۲۳ درصد همچنان پیشتاز زیست‌بوم نوآوری است و صنایع شیمیایی با ۱۴ درصد کمترین میزان ضریب نفوذ را در زیست‌بوم نوآوری دارد.همچنین نیمی از کل شرکت‌های دانش‌بنیان در تهران قرار دارند که نشان از مرکزگرایی توزیعی شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور دارد و الباقی نیز در سایر اســتان‌ها از جمله اصفهان، البرز، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس مستقر هستند. و نیز میزان درآمد محصولات دانش‌بنیان و اشتغال‌زایی این حوزه بر مبنای درآمد کل آنها محاسبه می‌شود و آماری از هزینه‌های آنها به طور کلی وجود ندارد.

از طرف دیگر در این گزارش پایین آمدن نرخ تأسیس شــرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی تاکید شده است. مرکز پژوهش‌ها به طور مشخص با تحلیل یافته‌ها نسبت به توزیع شــرکت‌های دانش‌بنیان از یک طرف بر اساس «نوع و سطح و زمینه فعالیت، همچنین روند تأسیس شرکت‌های جدید و نوپا، نحوه پراکنش شرکت‌های دانش‌بنیان در استان‌ها و استقرار آنها در پارک‌هــای علم و فناوری» و از طرف دیگر از طریق ارزیابی مواردی همچون «اشــتغال، درآمد، صادرات، نحوه تأمین مالی فناوری و مؤلفه‌های شاخص جهانی نوآوری» نرخ تاسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به تولیدی را نسبت به گذشته کاهشی ارزیابی کرده است.

گزارش مرکز پژوهش‌ها روند دانش‌بنیانی شرکت‌ها در این سال‌ها را افزایشی ارزیابی کرده است و به طور خاص شیب حرکت‌ را در سال‌های ۹۶ تا ۹۹ را زیاد دانسته و از کندی حرکت دانش‌بنیانی در سال ۱۴۰۰ خبر داده است. در این گزارش کندی حرکت دانش‌بنیانی در سال ۱۴۰۰ به دلیل سخت‌گیری در اعطای تاییدیه و توجه بیشتر به کیفیت فعالیت دانش‌بنیانی در مقابل افزایش کمی آنها منتسب شده است. به شکلی که، در ۶ماهه اول سال ۱۴۰۰ از بین ۲۶۴۴ درخواست تنها ۴۰ درصد موفق به اخذ تاییدیه شده‌اند.

براین اساس در سال ۹۹ تنها ۳ درصد کل شرکت‌هایی که موفق به اخذ تأیید دانش‌بنیان شده‌اند تازه‌تأسیس بوده‌اند. شرکت‌های حوزه نرم‌افزار و فناوری اطلاعات همچنان بیش از سایر شرکت‌های نوپا در حال شکل‌گیری هستند و میزان تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان جدید در زمینه دارو و نیز کشاورزی و زیست فناوری به شدت پایین و به صفر نزدیک شده است.

روند کند پارک‌های علم و فناوری

مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین از میزان فعالیت و عملکرد درآمد پارک‌ها نتیجه گرفته است که روند رشد و بلوغ شـرکت‌های دانش‌بنیان و هسـته‌های فناور مستقر در پارک‌ها کند است و از احتمال چالش جدی شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان بازیگران کلیدی این عرصه در آینده در نسبت با ظرفیت زیست‌بوم نوآوری کشور خبر داده است. چراکه عمده تمرکز نظام علم و فناوری و نوآوری کشور بر آموزش عالی و خلق دانش بوده و در عمل نتوانسته «در هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص به سمت ایجاد و توســعه کسب‌وکارهای نوآورانه»عملکرد قابل قبولی در این ۱۰ سال داشته باشد.

به شکلی که تنها ۱۷ درصد شرکت‌ها و واحدهای فناور مستقر در پارک‌‌های علم و فناوری از نوع دانش‌بنیان هستند و ۸۳ درصد باقی به دیگر حوزه‌های کسب‌وکاری تعلق دارند. این مسئله نشان از ناکامی پارک‌های علم و فناوری در تجمیع و ساماندهی دانش‌بنیان‌ها در کشور دارد.

ضعف نهادی همچنان بعد از ۱۰ سال پابرجاست

گزارش مرکز پژوهش‌ها به مسئله محیط نهادی نیز توجه داشته و با دسته‌بندی آن به محیط سیاسی، قانونی و کسب‌وکار تاکید کرده که محیط نهادی نیز بعد از ۱۰ سال برای توسعه دانش‌بنیان‌ها نامساعد است. از طرفی نیز هماهنگی در جذب دانش و انتشار فناوری و همچنین تأمین مالی به کمک بخش خصوصــی را «به دلیل ضعف‌هــا و نقص‌های موجود در تقویت پیوندها از قبیل ارتباط دانشــگاه و صنعت، خوشه‌ســازی و شبکه‌‌سـازی، ارتباطات بین‌المللی و تربیت نیروی کار دانشــی و رفع انحصار و رقابت غیرعادلانه» از مشکلات عدیده این حوزه دانسته است.

از طرف دیگر در این گزارش عنوان شده است: «برنامه‌های دوره‌ای پیمایش عملکرد نوآورانه شرکت‌ها در مسیر سیاســتگذاری نیز با جدیت دنبال نشده و به روز نمی‌شوند و برنامه‌های راهبردی شــفافی برای بهره‌مندی از ظرفیت شرکت‌ها و فعالیت‌های دانش‌بنیان در سطح استانی و کاهش تمرکز و تجمع آنها در استان‌هایی نظیر تهران تاکنون ارائه نشده است.»

مشکلات کسب‌وکاری پیش‌روی استارت‌آپ‌ها

بیمه کارکنان پاره‌وقت اولین مشکل کسب‌وکاری استارت‌آپ‌ها عنوان شده است. آمارها نشان می‌دهد ۶۳ درصد استارت‌آپ‌ها بین یک تــا ۵ کارمند پاره‌وقت دارند اما این شیوه در نظام تأمین اجتماعی به رسمیت شناخته نشده است و در نتیجه سابقه بیمه برای این افراد در نظر گرفته نمی‌شود. این گزارش از ضرورت تعریف سازوکار برای بیمه افراد پاره‌وقت گفته است.

همچنین دریافت کد کارگاهی و کد مؤدی نیز دیگر مشکل استارت‌آپ‌ها تلقی شده است. در این گزارش به شرکت‌های مسـتقر در فضاهای کاری اشتراکی توجه شده است و از ضعف سازمان امور مالیاتی در تشخیص این شکل استقرار گفته است. در این گزارش آمده است: سازمان امور مالیاتی تنها مالک فضای کاری اشــتراکی را به رسـمیت می‌شناسد و به شرکت‌های ساکن در فضای کاری اشــتراکی، مراکز رشد و شــتاب‌دهنده‌ها،‌کدهای مربوط را اختصـاص نمی‌دهد.

چالش‌های توسعه‌ای شرکت‌های دانش‌بنیان

در این گزارش چالش‌های توسعه‌ای شرکت‌های دانش‌بنیان در این ۱۰ ساله در عنوان‌های زیر صورت‌بندی شده‌اند:

• غالب بودن تعداد شــرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی نوع ۲ و کاهش نرخ تأسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی
• روند کند رشد و بلوغ شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک‌های علم و فناوری و همچنین ریسک بالای سرمایه‌گذاری و ضعف نفوذ فناوری در زنجیره ارزش
• تمرکز بر آموزش عالی و خلق دانش بدون سرریز آن به خروجی‌های نوآوری به شکلی که رتبه ایران در برخی از مهم‌ترین زیرشاخص‌های جهانی نوآوری ازجمله محیط نهادی و جذب دانش و انتشار فناوری، بالاتر از ۱۰۰ در میان ۱۳۲ کشور است
•  نبود برنامه‌های دوره‌ای پیمایش عملکرد نوآورانه شرکت‌ها در مسیر سیاستگذاری

پیشنهادهایی برای گذر از چالش‌های کنونی دانش‌بنیان‌ها

در نهایت گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس گذر از چالش‌های موجود دانش‌بنیان‌ها در مسیر اجرای برنامه هفتم توسعه در چنین مواردی دیده است:

• ایجاد و تقویت زیرســاخت‌های تقاضامحوری و تجاری‌سازی از طریق حمایت و مشارکت دولت با بخش خصوصی
• رفع موانع کســب‌وکاری شــرکت‌های دانش‌بنیان از طریق تقویت دستورالعمل‌های موجود و دائمی کردن برخی از آنها در قالب یک حکم قانونی
• برنامه‌های راهبردی برای توسعه استانی فعالیت‌های دانش‌بنیان
• افزایش همکاری‌های فناورانه با کشورهای همسایه و ایجاد انگیزه و جذب سرمایه بخش خصوصی
• توجه به رصد، پایش و ارزیابی سیاست‌ها و عملکرد در حوزه پژوهش و فناوری به‌عنوان ابزارها و زیرساخت‌های مهم سیاستگذاری صحیح و به‌روزشونده.

گزارش نظارتی ارزیابی مرکز پژوهش‌ها